فضای مجازی بر فضای حقیقی سایه افکنده است
امروزه شبکه های اجتماعی بخش عظیمی از فعالیت‌ها و تجربه زندگی ما را اشغال کرده است. در طول روز به شکل‌های مختلف با شبکه های اجتماعی سروکار داریم، اگر نخواهیم بگوییم که این پلتفرم ها برما حکومت می‌کنند، می‌توانیم بگوییم که به طور قدرتمندی بر زندگی ما سایه افکنده‌اند. اما این قدرت نه تنها به استفاده از آن منجر می‌شود بلکه تا حد زیادی از تأثیرات آن نیز ناشی می‌شود. لذا باظهور فناوری‌های مدرن و بخصوص اینترنت و ورود شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی به زندگی افراد، نوع جدیدی از روابط بین‌فردی شکل گرفته است که از آن به ارتباطات مجازی تعبیر می‌شود.
درواقع، این ارتباطات مجازی بین‌فردی در قالب شبکه‌سازی‌های اجتماعی، برپایه مشارکت همگانی بنا شده‌اند. از اینرو، شبکه‌های اجتماعی، به عنوان فضاهایی در دنیای مجازی که پای ارتباط میان افراد مختلف، با سطوح گوناگون دسترسی به وجود آمده‌اند، ایجاد ارتباطات جمعی و میان‌فردی، تشکیل اجتماعات مجازی، اطلاع‌رسانی، تبادل اطلاعات و نظرات از شناخته شده‌ترین کارکردهای این فضاها هستند.
برخی از ویژگی‌های شبکه‌های اجتماعی مانند: «به اشتراک گذاری، سازماندهی، دوستی، اعتماد، استناد و تعمیم، چندرسانه‌ای بودن، دنبال کردن و دنبال شدن، بازانتشار، خرد جمعی، قدرت سرمایه اجتماعی، تحرک سیاسی و ابتکار و خلاقیت» تأثیرهای این شبکه‌ها را دوچندان نموده‌اند و در نتیجه‌ی فضای حاکم برآنها، حضور افراد در شبکه‌های اجتماعی، احتمال مشارکت‌ها و کنش‌های اجتماعی آنها را نیز افزایش می‌دهد. شبکه‌های اجتماعی به زبانی ساده، صفحات اینترنتی هستند که افراد با عضویت در آنها می‌توانند دوستیابی کنند، به بحث و تبادل نظر بپردازند، تصاویر و فیلم‌هایی را که می‌خواهند به اشتراک بگذارند و این فرصت را می‌یابند خودشان نیز مطالبی را مطابق با سلیقه و نظر خود منتشر کنند. آنچه در حال حاضر وجود شبکه‌های اجتماعی را پراهمیت و تأثیر آنها را پررنگتر جلوه می‌دهد، اقبال عمومی کاربران اینترنت به این شبکه‌ها می‌باشد. به طوری که روزانه میلیون‌ها نفر در دنیا با عضویت در این شبکه‌ها، ساعت‌های متمادی از عمرشان را صرف گشت‌وگذار در شبکه‌های اجتماعی می‌کنند.
با ورود به عصر اطلاعات و جامعه شبکه‌ای، ما در بیشتر حوزه‌ها شاهد تحولات تکنولوژیکی گوناگون هستیم. اینترنت به مثابه «رسانه جدید» و یکی از مهمترین دستاوردهای انقلاب ارتباطات، از محدودیت الگوهای چاپ و پخش در ارتباطات فراتر رفته است. از جمله پدیده‌های جدید که بر اثر ادغام فناوری‌های مختلف ارتباطی در سال‌های اخیر شکل گرفته، شبکه‌های اجتماعی مجازی است. این شبکه‌ها با عضوگیری های رایگان از کاربران توانسته‌اند در جریان سازی‌های مختلف نقشی اساسی برعهده داشته باشند.
مردم به خاطر داشتن روحیّه تنوع‌طلبی، خلاقیت، گرایش به برقراری ارتباط با دیگران، حس کنجکاوی و علاقه به داشتن زندگی متفاوت به عضویت در شبکه‌های اجتماعی گرایش بیشتری دارند. آنها در این شبکه‌ها علیرغم محدودیت‌های اجتماعی که در جامعه ایران وجود دارد به تبادل اطلاعات، کسب خبر و دوستیابی می‌پردازند. شبکه‌های اجتماعی فی‌نفسه ابزاری برای بی‌هویتی نیستند.
متاسفانه در ایران در عرصه سیاست گذاری فضای مجازی به ویژه رسانه‌های جدید توجه چندانی به نیازهای ارتباطی مخاطبان ایرانی در پیوستن به شبکه‌های اجتماعی نشده است. در حقیقت نگاه منفی به تحولات فناوری در عرصه رسانه‌های جدید و بی‌توجهی به نیازهای ارتباطی مخاطبان نه تنها ما را از شناخت علمی اینگونه نیازها دور می‌کند، بلکه زمینه را برای تاثیرگذاری این شبکه‌ها که بسیاری از مواقع همسو با منافع ملی ما نیست فراهم می‌آورد.
برخی از آسیب هایی که این فضا می تواند به بعد اجتماعی زندگی کاربران وارد کند را مورد بررسی قرار می دهیم.
۱- ایجاد نارضایتی های خانوادگی: یکی از بزرگترین معضلات اجتماعی که جوامع امروزی به آن مبتلا شده اند، ضعف بنیان خانواده است. بالا رفتن سن ازدواج، افزایش آمار طلاق، سرد شدن ارتباطات عاطفی، نارضایتی از زندگی خانوادگی همگی از مشکلات عمیقی است که دامن گیر خانواده ها شده است.
استفاده از این فضا نه تنها باعث تغییر شکل روابط میان اعضای خانواده شده؛ بلکه سطح توقع از زندگی مشترک را نیز تغییر داده است. فرزندان به جای برقراری ارتباط با والدین، سرگرم ارتباطات مجازی و سرگرمی های این فضا شده و از ارتباطات واقعی و آموزش های مورد نیازشان دور شده اند. زوجین این فضا را محلی برای اختلافات خانوادگی شان قرار داده اند و به جای استفاده از نظرات کارشناسان، خود را در معرض راهنمایی های غلط مطرح شده در این فضا قرار می دهند. این فضا حتی زمینه را برای روابط نامشروع و خیانت های میان زوجین باز کرده است. این موارد و موارد بسیار دیگر، همگی ناهنجاری هایی هستند که فضای مجازی زمینه ساز آن بوده است.
۲- اختلال در شکل گیری هویت نوجوانان: سنین نوجوانی، سنینی است که در آن هویت اصلی فرد شکل می گیرد و متأسفانه اکنون اکثر نوجوانان بیشتر وقت خود را در فضای مجازی و در ارتباط با افراد ناشناس در این فضا می گذرانند. این فضا صحنه ای فرهنگی و اجتماعی است که فرد در آن می تواند خود را در نقش های متفاوت قرار دهد و این امر منجر به چند شخصیتی شدن او خواهد گردید. فضای مجازی فضایی است که هویت شخصی و مشخصات فردی قابل پنهان کردن است و قرار گرفتن در نقش های گوناگون به ویژه در سنین نوجوانی منجر به شکل گیری هویت ناسالم و اختلالات شخصیتی آنان می گردد
۳- تعارض ارزش ها: از دیگر معضلات فضای مجازی، ورود ارزش ها و فرهنگ غربی به درون خانواده ها و ایجاد تغییر در نظام ارزشی خانواده هاست. نتایج مطالعات صورت گرفته نشان می دهد که حضور بیش از حد در فضای مجازی منجر به کمرنگ شدن فرهنگ ایرانی – اسلامی در درون خانواده ها شده است. این موضوع آسیب های فرهنگی زیادی را به سطح جامعه وارد کرده است.
۴- انزوای اجتماعی: امروزه در زندگی اجتماعی، فضای مجازی جای دوستان و نزدیکان را گرفته و در حقیقت جایگزین روابط دوستانه و فامیلی شده است. افراد ساعت ها از وقت خود را در فضای مجازی گذرانده و به جای فعالیت های اجتماعی، به فعالیت های فردی روی می آورند. این موضوع افراد را در افسردگی و انزوای اجتماعی فرو خواهد برد، چه بسا خود آن ها از این موضوع آگاهی نداشته و حتی ممکن است آن را تأیید نکنند.
از دیگر معضلات فضای مجازی می توان به مزاحمت های سایبری، جعل هویت و کلاه برداری، اتلاف کننده زمان اشاره کرد.
پایان سخن اینکه شبکه های اجتماعی خود را جایگزین بسیاری از روش های سنتی جامعه قرار داده است. بدون شبکه های اجتماعی حتی ارتباط با مخاطبینی که در واقع مشتریان بالقوه و بالفعل سازمان ها، فروشندگان و سرمایه گذاران می باشند، دچار مشکل خواهند شد.
همچنین تسلط بر شبکه های اجتماعی، قدرت زیادی به بازیگران صحنه های سیاسی و دولتی نیز داده است. این بازیگران می توانند بر نیازها و تفکرات افراد جامعه تاثیر گذاشته و حتی شیوه و سبک زندگی افراد را دگرگون کنند. در چنین محیط پیچیده و پر تلاطم مدیران آن باید دارای مهارت رسانه ای داشته باشد تا با رصد اتفاقات و فعالیت بهینه در این عرصه بهترین انتخاب را در گزینش مسیر جدید و کم چالش در جهت رسیدن به اهداف خود داشته باشد.
یادداشت ناصربرزگر